થોડા સમય પહેલાં લાહોર સ્થિત તર્જુમાનુલ કુર્આન અખબારના ઉપસંપાદક માનનીય સલીમ મન્સૂર ખાલિદ પાસેથી મળેલા સમાચાર ખૂબ જ દુઃખદ હતા કે પ્રોફેસર ખુર્શીદ અહમદનું નિધન થયું છે. ઇન્ના લિલ્લાહિ વા ઇન્ના ઇલૈહિ રાજિઉન. તેઓ લાંબા સમયથી બીમાર હતા, તેમ છતાં સમકાલીન મુદ્દાઓ પર તેમની મુખ્ય રચનાઓ સામે આવતી રહી. જ્યાં સુધી તેમનો નક્કી કરેલો સમય ન આવી ગયો, તેઓ પોતાની અનેક સેવાઓ સાથે પોતાના રબ સમક્ષ હાજર થયા.
પ્રોફેસર ખુર્શીદ અહમદનો જન્મ 1932માં દિલ્હીમાં થયો હતો. તેમણે કાયદામાં સ્નાતક અને અર્થશાસ્ત્ર તેમજ ઇસ્લામિક અભ્યાસમાં અનુસ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1949માં તેઓ ઇસ્લામિક સ્ટુડન્ટ્સ એસોસિએશન (જમીઅત તલબા)ના સભ્ય બન્યા અને 1953માં તેના મહાસચિવ ચૂંટાયા. 1956માં જમાઅતે ઇસ્લામી પાકિસ્તાનમાં સત્તાવાર રીતે સામેલ થઈ ગયા. તેમણે પાર્ટીમાં વિવિધ જવાબદારીઓ સંભાળી. અંતે લાંબા સમય સુધી ડેપ્યુટી અમીરના પદ પર કાર્ય કર્યું.
પ્રોફેસરે ઇસ્લામ, ઇસ્લામી ચળવળ, શિક્ષણ, રાજનીતિ વિજ્ઞાન અને વિશેષ કરીને અર્થશાસ્ત્રના વિષયો પર વ્યાપક રીતે કામ કર્યું છે. આ ક્ષેત્રોમાં તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઈ છે. તેમણે ઉર્દૂ અને અંગ્રેજીમાં સિત્તેર (70) થી વધુ પુસ્તકો લખી છે. તેમને 1988માં પ્રથમ ઇસ્લામિક ડેવલપમેન્ટ બેંક (IDB) પુરસ્કાર તથા 1990માં કિંગ ફૈસલ ઇન્ટરનેશનલ પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા. પાકિસ્તાન સરકારે તેમની સેવાઓના સન્માનમાં 2010માં તેમને સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન ‘નિશાન-એ-ઇમ્તિયાઝ’થી સન્માનિત કર્યા. આ ઉપરાંત તેમને વૈશ્વિક સ્તરે પણ ઘણા પુરસ્કારોથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા છે.
પ્રોફેસર સાહેબ 1978માં પાકિસ્તાનના સંઘીય યોજના અને વિકાસ મંત્રી બન્યા. તેમણે યોજના આયોગના ઉપાધ્યક્ષ તરીકે પણ કાર્ય કર્યું. તેઓ 1985, 1997 અને 2002માં પાકિસ્તાનની સેનેટના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા અને તેમણે આર્થિક બાબતો અને યોજના સંબંધિત સેનેટની સ્થાયી સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે પણ કાર્ય કર્યું. એક શિક્ષણવિદ્ તરીકે તેમણે 1955થી 1958 સુધી કરાચી વિશ્વવિદ્યાલયમાં ભણાવ્યું. 1983થી 1987 સુધી તેઓ ઇસ્લામાબાદ સ્થિત આંતરરાષ્ટ્રીય ઇસ્લામિક વિશ્વવિદ્યાલયમાં આંતરરાષ્ટ્રીય અર્થશાસ્ત્ર સંસ્થાનના અધ્યક્ષ રહ્યા. 1979થી 1983 સુધી તેમણે કિંગ અબ્દુલઅઝીઝ વિશ્વવિદ્યાલય, જેદ્દાહના ઉપાધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કર્યું. આ ઉપરાંત, તેમણે વિવિધ સંસ્થાઓમાં અનેક જવાબદાર હોદ્દાઓ પર કાર્ય કર્યું – તેઓ બે સંસ્થાઓના સ્થાપક અધ્યક્ષ હતા: એક છે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પોલિસી સ્ટડીઝ, ઇસ્લામાબાદ, અને બીજી છે ઇસ્લામિક ફાઉન્ડેશન ઓફ લીસેસ્ટર (યુકે).
પ્રોફેસર ખુરશીદ અહમદને ઇસ્લામી ચળવળના વર્તુળોમાં મૌલાના સૈયદ અબુલ અલા મૌદૂદીના જમણા હાથ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેમણે મૌલાના મૌદૂદીના વિચારોને આગળ વધારવા અને મજબૂત કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ લેખન અને સર્જનાત્મક સેવાઓ પ્રદાન કરી. તેમનું પુસ્તક ‘તહરીક-એ-ઇસ્લામી: એક તારીખ, એક દાસ્તાન’ પ્રખ્યાત છે, જેમાં તેમણે લાહોરના માસિક સામયિક તર્જુમાનુલ કુર્આનની ફાઇલોમાંથી મૌલાના મૌદૂદીના લેખોને વિશેષ ક્રમમાં ગોઠવીને આ સાબિત કર્યું કે જમાઅતે ઇસ્લામીની રચના 1941માં અચાનક નથી થઈ, પરંતુ મૌલાના તેના માટે દસ વર્ષ પહેલાંથી જ માર્ગ તૈયાર કરી રહ્યા હતા. તેમણે મૌલાના મૌદૂદીના ઘણા પુસ્તકોનું પુનઃ સંપાદન કર્યું, જેમાં ‘ઇસ્લામી રિયાસત’ ખાસ કરીને નોંધપાત્ર છે.
પ્રોફેસર સાહેબે અનેક સામયિકોના સંપાદક તરીકે કામ કર્યું. તેમના દ્વારા સંપાદિત સામયિક ‘ચિરાગ-એ-રાહ’ના ઇસ્લામી કાયદા અંકે ખૂબ પ્રસિદ્ધિ મેળવી. 1997માં તેમને લાહોરના માસિક સામયિક તર્જુમાનુલ કુર્આનના સંપાદક બનાવવામાં આવ્યા. તેમાં પ્રકાશિત તેમના સંપાદકીયો વિવિધ ધાર્મિક, શૈક્ષણિક, સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક અને અન્ય વિષયો પર ખૂબ સંશોધન-આધારિત હોય છે. તેઓ જે પણ વિષય પર લખતા, પહેલાં તેના વિશે વ્યાપક માહિતી એકઠી કરતા, પછી તેના પ્રકાશમાં પૂરી નિડરતા સાથે તેનું વિશ્લેષણ કરતા અને આગળની કાર્યવાહી સ્પષ્ટ કરતા.
પ્રોફેસર ખુર્શીદ સાહેબને આંતરરાષ્ટ્રીય ઇસ્લામી ચળવળ સાથે ગાઢ સંબંધો હતા. આનો અંદાજ તેમના દ્વારા લખાયેલા શોક પત્રો પરથી લગાવી શકાય છે, જે તેમણે ચળવળોના ઘણા નેતાઓની મૃત્યુ પર લખ્યા હતા. જમાઅતે ઇસ્લામી હિંદના લીડરો સાથે પણ તેમના મધુર સંબંધો હતા. હું મૌલાના સૈયદ જલાલુદ્દીન ઉમરીની ખૂબ જ નજીક રહ્યો છું. જ્યારે તેઓ અલીગઢમાં ઇસ્લામિક સંશોધન અને લેખન સંસ્થાના સચિવ હતા, ત્યારથી જ તેમને ખુર્શીદ સાહેબના પત્રો મળવા લાગ્યા હતા. બાદમાં જ્યારે મૌલાનાને જમાઅતે ઇસ્લામી હિંદના અમીર બનાવવામાં આવ્યા, તો આ સિલસિલો ચાલુ રહ્યો. આ પત્રોમાં મૌલાનાની પુસ્તકો અને લેખોની પ્રશંસા અને ટિપ્પણીઓ થતી હતી અને જમાઅત વિશે કેટલાક સારા ઉલ્લેખો પણ હતાં. તેમના કેટલાક પત્રો ઇસ્લામિક રિસર્ચમાં પ્રકાશિત થયા છે. જ્યારે મૌલાના ઉમરીનું પુસ્તક ‘ગૈર-મુસ્લિમો સે તાલ્લુકાત ઔર ઉન્કે હુકૂક’ પ્રકાશિત થયું, તો ખુરશીદ સાહેબે તેની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને તેનું અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર કરાવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. તેમણે તેનો પહેલો ભાગ, જે ગૈર-મુસ્લિમોના અધિકારોથી સંબંધિત હતો, તેનું ભાષાંતર પણ કરાવ્યું હતું, પરંતુ કોઈ કારણોસર તે બ્રિટનમાં પ્રકાશિત થઈ શક્યું નહીં, તેમણે ભાષાંતરિત પુસ્તકનો હિસ્સો બ્રિટન મોકલી દીધો. બાદમાં આખી પુસ્તકનું અંગ્રેજી ભાષાંતર મર્કઝી મકતબા ઇસ્લામિક પબ્લિશર્સ, નવી દિલ્હી દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું.
જ્યારે ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’ના પ્રકાશનને ૨૫ વર્ષ પૂરાં થયાં, ત્યારે તેનો એક વિશેષ અંક બહાર પાડવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. આ વિશે પ્રસિદ્ધ હસ્તીઓ પાસેથી અભિપ્રાય લેવાનો નિર્ણય લેવાયો. આ પ્રસંગે ખુર્શીદ સાહેબને પણ એક પત્ર લખવામાં આવ્યો. જવાબમાં તેમણે ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’ માટે પ્રશંસા અને સરાહનાથી ભરેલો એક પત્ર મોકલ્યો. તેનાં કેટલાંક વાક્યો આ પ્રમાણે છે:
“મને એ જાણીને ઘણી ખુશી થઈ કે આપ ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’ની 25મી વર્ષગાંઠ પર એક વિશેષ અંક પ્રકાશિત કરી રહ્યા છો. હું શરૂઆતથી જ ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’નો અભ્યાસ કરતો રહ્યો છું અને કદાચ કેટલાક અંકો એવા હશે જે મારા ધ્યાનમાં નહીં આવ્યા હોય. આ સામયિકે ઇસ્લામ તરફ આમંત્રણ આપવા અને ધાર્મિક વિષયો પર વિચારને ઉત્તેજિત કરવાની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં મૂલ્યવાન સેવાઓ પ્રદાન કરી છે. મારા આદરણીય ભાઈ મૌલાના સૈયદ જલાલુદ્દીન ઉમરી જ્ઞાન અને નૈતિકતામાં વડવાઓનું એક ઉદાહરણ છે, અલ્લાહ તેમને શાંતિ પ્રદાન કરે. દિલ અને દિમાગની ઉચ્ચ ક્ષમતાઓ દ્વારા જે અલ્લાહ સર્વશક્તિમાને તેમને પ્રદાન કરી છે, તેમણે તે કાર્યને ચાલુ રાખ્યું છે જે વીસમી સદીમાં મૌલાના સૈયદ અબુલ આલા મૌદૂદી અને તેમના પહેલા સહયોગીઓ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. મૌલાના સૈયદ જલાલુદ્દીન ઉમરીના સંરક્ષણમાં, ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’ને માત્ર જૂના દીવાઓને પ્રજવલ્લિત રાખવાનું સન્માન નથી, પરંતુ નવા દીવાઓ પ્રગટાવવાનું અને તે વિષયો પર સંશોધન કરવાનું પણ સન્માન છે, જેના પર ઇસ્લામી ચળવળના પૂર્વવર્તી લોકોએ જોઇએ તેવું કામ નહોતું કર્યું, અથવા ખૂબ સંક્ષિપ્ત સુધી જ સીમિત હતા. ‘તેહકીકાતે ઇસ્લામી’ દ્વારા કેટલાક દુર્લભ અને મહત્વપૂર્ણ વિષયો પર પણ કામ કરવામાં આવ્યું છે, જેમ કે ‘ઇસ્લામ અને લોકસેવા’, ‘ઇસ્લામ અને ગેર-મુસ્લિમો સાથે સંબંધ’ અને તે આ સામયિક અને તેના સંપાદકની એક અનોખી સિદ્ધિ છે. હું આપ સૌને આ શૈક્ષણિક સેવાઓ માટે હૃદયપૂર્વક અભિનંદન આપું છું, જે માત્ર શૈક્ષણિક નથી, પરંતુ વર્તમાન યુગની સમસ્યાઓ અને જરૂરિયાતોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં ઇસ્લામના ક્રાંતિકારી સંદેશને રજૂ કરવાનું એક માધ્યમ પણ છે, અને હું અલ્લાહ તઆલાને દુઆ કરું છું કે આ કાર્ય માત્ર ચાલુ જ ન રહે, પરંતુ દિવસે દિવસે પ્રગતિ કરે. મને પૂરો વિશ્વાસ છે કે જે પ્રકારે લેખક ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’ના માધ્યમથી પોતાની બહુમૂલ્ય સેવાઓ પ્રદાન કરી રહ્યા છે, ઇન્શાઅલ્લાહ આગામી તબક્કામાં આ સામયિકના માધ્યમથી આપણા બૌદ્ધિક અને શૈક્ષણિક મોરચે પણ લેખકોની એક નવી ખેપ ઉભરતી રહેશે, જેથી આ સિલસિલો નિરંતર ચાલુ રહે. હું અલ્લાહ સર્વશક્તિમાનને દુઆ કરું છું કે તે આપ સૌને અને અમને સૌને એવું કાર્ય કરવાની તૌફીક આપે જેનાથી વિશ્વના લોકો માટે ભલાઈ અને સમૃદ્ધિ આવે. તે આપણા માટે આખેરતમાં મુક્તિ અને સફળતાનો સ્ત્રોત બને.” (ત્રિમાસિક ‘તહકીકાતે ઇસ્લામી’, અલીગઢ, ઓક્ટોબર-ડિસેમ્બર 2006, પૃ. 62-64).
હું ભાગ્યશાળી છું કે મને એકવાર પ્રોફેસર સાહેબને મળવાનો અવસર મળ્યો હતો – સંભવતઃ 2013માં, ઇસ્લામાબાદની આંતરરાષ્ટ્રીય ઇસ્લામિક યુનિવર્સિટીના તફસીર અને ઉલૂમ અલ-કુર્આન વિભાગ દ્વારા ‘કુર્આનના અનુવાદમાં સમસ્યાઓ અને મુદ્દાઓ’ વિષય પર એક સેમિનાર આયોજિત કરવામાં આવ્યો હતો. મને અને મારા આદરણીય ભાઈ, પ્રોફેસર ઓબૈદુલ્લાહ ફહદ ફલાહીને તેમાં ભાગ લેવાનો અવસર મળ્યો. અમને જાણવા મળ્યું કે પ્રોફેસર ખુર્શીદ સાહેબ હાલમાં નીતિ અધ્યયન સંસ્થાનમાં છે. અમે એક મધ્યસ્થી દ્વારા એક બેઠક માટે વિનંતી મોકલી, અને તેમણે વિનમ્રતાથી અમને પરવાનગી આપી. જ્યારે અમે પહોંચ્યા, તો તેમણે અમારું ઉષ્માભર્યું સ્વાગત કર્યું, ખૂબ જ વિનમ્ર હતા, અને લાંબા સમય સુધી વાત કરી. અમે એવી રીતે મળ્યા જાણે અમે એકબીજાને લાંબા સમયથી ઓળખતા હોઈએ. અમે સંગઠન અને સંસ્થા વિશે પૂછપરછ કરી. ભાઈ ઓબૈદુલ્લાહ ફહદે અર્થશાસ્ત્રના કેટલાક વિષયોને સ્પર્શ્યા. બસ, માહિતીની નદી વહેવા લાગી. ભાઈ ફહદ એટલા ખુશ થયા કે તેમણે કહ્યું: “હું વાતચીતને એક લેખના રૂપમાં લખીશ.”
મેં કહ્યું: “તમારી કિતાબ ‘ઇસ્લામિક ફિલોસોફી ઓફ લાઇફ’ ઇસ્લામી ચળવળના વર્તુળોમાં ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. અમે તેને ભારતમાં મર્કઝી મકતબા ઇસ્લામિક પબ્લિશર્સ, નવી દિલ્હીથી પ્રકાશિત કરવા માંગીએ છીએ.” તેમણે કહ્યું: “તેના ઘણા સંસ્કરણો અહીં પાકિસ્તાનમાં છપાઈ ચૂક્યા છે. તેને સરકારી શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં પણ સામેલ કરવામાં આવી છે. હવે મેં તેને સંશોધિત કરીને ત્રણ પુસ્તકોના રૂપમાં તૈયાર કરી છે: (૧) ધર્મ અને આધુનિક સમય, (૨) ઇસ્લામી જીવન દર્શન, અને (૩) ઇસ્લામી જીવન પ્રણાલી. આ પુસ્તકો ખૂબ જ જલ્દીથી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પોલિસી સ્ટડીઝ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવશે. ત્યારે તેમને તમારી પાસે મોકલવામાં આવશે.” “અલ્લાહનો આભાર કે આ પુસ્તકો બાદમાં મર્કઝી મકતબા દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા.”
હું ભાગ્યશાળી છું કે મારી રચનાઓ અને કાર્ય પ્રોફેસર ખુર્શીદની નજરોમાંથી પસાર થતા હતા અને મને તેમનાથી અભિનંદન અને પ્રશંસાના ઉપહાર મળતા હતા. અમારા વચ્ચેની કડી મારા આદરણીય ભાઈ સલીમ મન્સૂર ખાલિદ હતા. તે ડૉક્ટરનું અભિવાદન અને પોતાની ઇચ્છાઓ વ્યક્ત કરતા અને હું તેમને તે મોકલી દેતો જે તેમને જોઈતું હતું. હજી થોડા મહિના પહેલાં, મેં ‘ઇકામતે દીન’ વિષય પર મહાન ઇસ્લામી ચળવળના લેખોનો એક સંગ્રહ તૈયાર કર્યો હતો, અને મેં તેમાં પ્રોફેસરનો એક મૂલ્યવાન લેખ પણ સામેલ કર્યો અને તેને તેમની પાસે મોકલ્યો.
પ્રોફેસર ખુર્શીદ અહમદનું અવસાન ભારતીય-પાકિસ્તાની ઇસ્લામી ચળવળમાં એક યુગનો અંત છે. મૌલાના મૌદૂદી અને તેમના સહયોગીઓ અને શિષ્યોએ દીનની સ્થાપના અને પુનરુત્થાન માટે જે વચન આપ્યું હતું, તે પૂર્ણ કર્યું. તેમાંથી મોટાભાગના લોકોએ પોતાની પ્રતિજ્ઞાઓ પૂરી કરી લીધી છે અને કેટલાક સમયની રાહ જોઈ રહ્યા છે. તેમણે પોતાનું વલણ બદલ્યું નથી. અલ્લાહ તેમને ક્ષમા કરે, તેમને જન્નતમાં સ્થાન પ્રદાન કરે, તથા તેમની સંતાનો અને ઇસ્લામી ચળવળના સાથીઓને ધૈર્ય પ્રદાન કરે, આમીન, યા રબ્બુલ આલમીન.
