ખતરાની ઘંટડી કે સ્વાગ્ત યોગ્ય સંભાવના

લે. શિબ્લી અરસલાન

યુનાઇટેડ નેશન્સ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ (UNDP) ની ભલામણના પ્રકાશમાં દર વર્ષે ૧૧ જુલાઈના રોજ ‘વિશ્વ વસ્તી દિવસ’ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઉજવવામાં આવે છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર અનુસાર, આ દિવસ વસ્તી સંબંધિત મુદ્દાઓના મહત્ત્વ અને તાકીદ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો દિવસ છે. જો કે આ દિવસની ઉજવણી પાછળ, વસ્તી વધારાને લઈને અવૈજ્ઞાનિક અભિગમથી ઉદ્‌ભવતી પાયાવિહોણી ચિંતાઓ છે, પરંતુ આ દિવસ વસ્તી પ્રત્યેના વિવિધ પરિપ્રેક્ષ્યને યોગ્ય દિશામાં જાણવા, સમજવા અને તેનું વિશ્લેષણ કરવાની તક પણ પ્રદાન કરે છે.
તાજેતરમાં, ભારત ચીનને પાછળ છોડીને વિશ્વનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ બનવાના સમાચાર ચર્ચાના કેન્દ્રમાં હતા. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર તરફથી સમાચાર આવ્યા કે ભારતની વસ્તી વધીને ૧૪૨.૮૬ કરોડ થઈ ગઈ છે અને તે ચીનને પાછળ છોડીને વિશ્વનો સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ બની ગયો છે. તે સ્પષ્ટ છે કે સંયુક્ત રાષ્ટ્રના વર્લ્ડ પોપ્યુલેશન ડેશબોર્ડ અનુસાર, ચીનની વસ્તી ૧૪૨.૫૭ કરોડ છે. એટલે કે ભારતની વસ્તી ચીન કરતા ૨૯ લાખ વધી ગઈ છે. આ સમાચાર આવતાં જ, અપેક્ષા મુજબ જ ભારતમાં ‘હાય-તૌબા’નું બજાર ગરમ થઈ ગયું. “વસ્તી વિસ્ફોટ” ની બૂમો થવા લાગી. સાંપ્રદાયિક ચશ્માવાળાઓ પણ પોતપોતાના અર્થના ‘મુદ્દા’ શોધીને ઘોંઘાટ કરવા લાગ્યા.
વસ્તી ખરેખર એક સંસાધન છે, તે માનવ સમાજ માટે મૂડી છે, તે રાષ્ટ્ર અથવા સમાજ પર ર્નિભર કરે છે કે તે વસ્તીનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરે છે કે તેનો બગાડ કરે છે. આધુનિકતાવાદીઓ જે ખોટા અને ‘વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ’ જાહેર કરે છે તે મુજબ, આ દુનિયામાં જન્મેલો બાળક ખાવા માટે મોં અને પેટ ભરવા માટે હોય છે, એટલે કે જેટલા લોકો છે, એટલા લોકોને ખવડાવવું પડે છે. જો કે, મગજ જે નવીનતા સર્જે છે, જે હાથ ઉત્પન્ન કરે છે, જે પ્રતિભા બનાવે છે, વિગેરે.. પણ વસ્તીની સાથે વિશ્વફલક પર આવે છે. આ જ કારણ છે કે દેશની વસ્તી વધવાનો સીધો ફાયદો એ છે કે તે દેશની અર્થવ્યવસ્થાનું કદ પણ વધે છે. વસ્તીના બળ પર મોટી અર્થવ્યવસ્થા બનવાનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ આપણો દેશ છે, જેનો જીડીપી ત્રણ ટ્રિલિયન ડોલરને પાર કરી ગયો છે અને તેની ગણતરી વિશ્વની ટોચની ૫ મોટી અર્થવ્યવસ્થાઓમાં થઈ રહી છે. આ કેવી રીતે થાય છે? તેની સરળ સમજણ એ છે કે જ્યારે વસ્તી વધે છે ત્યારે માલની માંગ વધે છે, જ્યારે માંગ વધે છે ત્યારે ઉત્પાદન વધે છે અને આમ જીડીપી વધે છે.
આજે ભારત વિશ્વની પાંચમી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની ગયું છે, તો તેનું મુખ્ય કારણ આપણી સ્થાનિક માંગ છે, ૧.૨૫ અબજની વસ્તીની માંગે ભારતને અર્થતંત્રમાં મોટું સ્થાન અપાવ્યું છે. છેલ્લા બે-ત્રણ દાયકાની આર્થિક પ્રગતિમાં ‘વસ્તી’ની આપણી કથિત સમસ્યાનો મોટો ફાળો રહ્યો છે.
પરંતુ કેટલી વિડંબના છે કે જે સરકાર મીડિયા અને બૌદ્ધિકો સરકારને બંધાયેલા છે. તે જ માનવ વસ્તીને શક્યતાઓથી ભરપૂર ‘માનવ સંસાધન’ તરીકે સમજવાને બદલે તેને બોજ તરીકે સ્વીકારે છે. આ જ વાસ્તવિક સમસ્યા છે.
પશ્ચિમમાં માનવ સંસાધનની અછતને પહોંચી વળવા માટે જ નારીવાદની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી બજારને સસ્તા મજૂરની જરૂર હતી, જેથી બજારમાં મજૂરોની અછત ન રહે, મહિલા સશક્તિકરણનું સૂત્ર આપવામાં આવ્યું અને મોટી સંખ્યામાં મહિલાઓને ઘરની બહાર કામ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી. બાદમાં નારીવાદમાં ઘણી વસ્તુઓ ઉમેરવામાં આવી. નવા સૂત્રો અને કૅપ્શન્સ તૈયાર કરવામાં આવ્યા.
અમેરિકામાં ગુલામીનો અંત લાવવાનું મુખ્ય કારણ પણ મજૂરની અછત એટલે કે માનવ સંસાધનની અછતને પહોંચી વળવાનું હતું, ઉત્તરીય પ્રદેશના ઉદ્યોગને શ્રમની જરૂર હતી જે દક્ષિણના ક્ષેત્રોમાં કામ કરતા ગુલામો દ્વારા પૂરી થઈ શકે, તેથી ગુલામીનો અંત આવ્યો અને આ રીતે શ્રમની તંગી દૂર થઈ. આ રીતે બજારમાં મજૂરોની અછતનો અંત આવ્યો. વસ્તી વૃદ્ધિના ઉગ્ર ટીકાકારો કહે છે કે વધતી વસ્તી ગરીબીનું કારણ બને છે, પરંતુ છેલ્લી એક સદીના માનવ ઇતિહાસના અભ્યાસ પરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ કે માનવ સમાજે વસ્તી વૃદ્ધિ કરતાં વધુ આર્થિક પ્રગતિ કરી છે. સંગઠિત પ્રણાલીગત સામાજિક ભેદભાવ અને આર્થિક અસમાનતા હોવા છતાં, લોકોના જીવનધોરણમાં સુધારો થયો છે.
વાસ્તવિકતા એ છે કે આપણા દેશમાં વસ્તી વૃદ્ધિ કોઈ સમસ્યા નથી, અન્યાયી શાસન એ મોટી સમસ્યા છે, સંસાધનોનું અન્યાયી વિતરણ એ વાસ્તવિક સમસ્યા છે. સમાજમાં ભારે અસમાનતા છે. અમીર અને ગરીબ વચ્ચે એક વિશાળ ખાઈ છે. વાસ્તવિક સમસ્યા પરથી ધ્યાન હટાવવા માટે, તેઓ વસ્તીને સમસ્યા જણાવવાનું શરૂ કરે છે.
જો સંપત્તિનું યોગ્ય વિતરણ થાય અને આર્થિક સમૃદ્ધિનો કાર્યક્રમ તમામ લોકો સુધી લઈ જવામાં આવે તો વસ્તી વૃદ્ધિ સાથે ગરીબીના ભયની માનસિકતામાંથી મુક્તિ મેળવી શકાય છે અને પછી વસ્તી વૃદ્ધિ અભિશાપ નહીં પણ વરદાન બની શકે છે. તેથી જ કુર્આન કહે છે –
“અને પોતાના સંતાનોની ગરીબીના ડરથી હત્યા ન કરો, અમે તમને પણ રોજી આપીએ છીએ અને તેમને પણ આપીશું.” (સૂરઃઅન્આમ)
•••