અગ્નિવીર :અગન કસોટી: ભારતીય સૈન્ય,સરકાર અને યુવાનોની..

અગ્નિપથ સ્કીમ કેસમાં તેની જાહેરાત થતાંજ જે ઝડપે યુવાનોમાં પ્રતિકાર ફેલાયો , યુવાનો રસ્તા પર ઉતરી આવ્યા અને મોટા પાયે હિંસા શરૂ થઈ, તે સાચેજ યુવાનોનો સ્વયંભૂ આક્રોશ દર્શાવેછે. આમાં સોશિયલ મીડિયાનો મોટો અને નકારાત્મક રોલ, સરકાર તથા ગોદી મીડિયા ને ભલે દેખાતો હોય અને કાવતરાની થિયરી પણ ભલે ચગાવાતી હોય, યુવાનોની ધીરજ ખૂટી ગયાનો આ સ્પષ્ટ પ્રતિભાવ જણાઈ રહ્યો છે.

કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા સેનામાં હંગામી સૈનિકોની ભરતી માટે તાજેતરમાં લાગુ કરાયેલી ‘અગ્નિપથ યોજના’ સામે બિહાર સહિત દેશના સાત રાજ્યોમાં જે રીતે હિંસક વિરોધ ચાલી રહ્યો છે, તે જોતાં સવાલો ઉઠવા લાગ્યા છે કે શું આનું ભાવિ પણ કૃષિ સુધારા કાનૂન જેવું જ હશે? તેનું એક મોટું કારણ એ છે કે યોજનાના વિરોધના પહેલા જ દિવસે સરકાર બેકફૂટ પર ગઈ અને અગ્નિવીર ભરતીની મહત્તમ વય મર્યાદા 21 થી વધારીને 23 વર્ષ કરી દીધી.જો કે, આ માત્ર એક વર્ષ માટેજ કરવામાં આવ્યું છે.તેની પાછળનો તર્ક એ હતો કે કોરોનાના સમયગાળા દરમિયાન સેનાભરતી કરવામાં અસમર્થતાને કારણે આવું કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ આ જોગવાઈ સ્કીમ લાવતી વખતે જ થવી જોઈતી હતી.બે વર્ષથી સેનામાં કોઈ ભરતી થઈ નથી, આ વાત સરકારને પહેલેથી જ ખબર હતી. જો યુવાનોનું આ હિંસક પ્રદર્શન (જે પ્રાયોજિત હોવાનો આક્ષેપ થઈ રહ્યો છે) આમ જ ચાલુ રહેશે તો શક્ય છે કે યોજનામાં વધુ સુધારાઓ થઈ શકે. જો કે, સરકાર હજુ કોઈ સમાધાન કરવાના મૂડમાં હોય તેમ બિલકુલ જણાતું નથી. કારણ કે વધુ ફેરફારનો અર્થ યોજનાની સીધી ભ્રૂણહત્યા હશે.

બીજી તરફ પ્રચંડ દેખાવો પર ઉતરેલા યુવાનોને મનાવવાના કોઈ નક્કર પ્રયાસો જણાતા નથી. યુપીના મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથે ટ્વીટ કર્યું કે અગ્નિવીર તરીકે આર્મીની નોકરી એ “મા ભારતીની સેવા કરવાની અપ્રતિમ તક” છે. પરંતુ જવાબી પ્રશ્ન એ હતો કે મા ભારતીની સેવા કરવાની તક માત્ર ચાર વર્ષ માટે જ શા માટે, 17 વર્ષ સુધી કેમ નહીં?

અલબત્ત, અગ્નિપથ યોજના સરકારની એક મહત્વકાંક્ષી યોજના છે.એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે વરિષ્ઠ સૈન્ય અધિકારીઓએ ઘણી મહેનત અને વિચાર કરીને તેને તૈયાર કરી છે. આ વર્ષે આ યોજના હેઠળ 46 હજાર અગ્નિવીરોની ભરતી થવાની છે.સેનાને વધુ યુવા અને સક્ષમ બનાવવાના અભિયાનનો આ એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. તે સાથેજ સેનાના અન્ય ઘણા ખર્ચ તે બચાવે છે અને તેને વધુ આધુનિક અને સ્માર્ટ બનાવવા આ જરૂરી અને સમયસર છે. આ યોજના હેઠળ સૈન્યની ત્રણેય પાંખોમાં, સૈન્ય સ્તરે માત્ર અગ્નિવીરોની જ ભરતી કરવામાં આવશે. ભરતી માટે લઘુત્તમ વય સાડા સત્તર 17 1/2 વર્ષ છે અને શૈક્ષણિક લાયકાત 10મું પાસ છે.

અગ્નિપથ એ દેશવ્યાપી ટૂંકા ગાળાની યુવા ભરતી યોજના છે. પ્રથમ ભરતી પ્રક્રિયામાં યુવાનોને છ મહિનાની તાલીમ આપવામાં આવશે. આ સમયગાળામાં કુલ ચાર વર્ષની સેવાનો સમાવેશ થશે. ભરતીના પ્રથમ વર્ષમાં દરેક અગ્નિવીરને 30 હજાર રૂપિયા. માસિક પગાર આપવામાં આવશે. તેમાંથી રૂ.21 હજાર તેને પગાર તરીકે મળશે અને બાકીના 9 હજાર રૂપિયા અગ્નિવીર કોર્પ્સ ફંડમાં જમા કરવામાં આવશે. જેમાં સરકાર પણ આટલીજ રકમ મૂકશે.

અગ્નિવીરનો પગાર બીજા વર્ષે 33 હજાર, ત્રીજા વર્ષે 36.5 હજાર અને ચોથા વર્ષે 40 હજાર રૂપિયા થઈ જશે. ફંડની રકમ અને વ્યાજ તરીકે 11.71 લાખ જમા થશે. જે તે નોકરીમાંથી બહાર નીકળશે ત્યારે તેને મળશે. આ સાથે, સેવા દરમિયાન શહીદ અથવા અપંગતાના કિસ્સામાં પણ પૂરતી આર્થિક મદદ મળશે.

શહીદના પરિવારને સર્વિસ ફંડ સહિત એક કરોડથી વધુની રકમ વ્યાજ સહિત આપવામાં આવશે. આ સાથે બાકીના સર્વિસ પિરિયડનો પગાર પણ આપવામાં આવશે. કુલ અગ્નિવીરોના એક ચતુર્થાંશને એટલેકે 25 ટકાને તેમના સારા રેકોર્ડના આધારે આર્મીમાં કાયમી નોકરી આપવામાં આવશે.

પહેલી નજરે તો આ સ્કીમ આકર્ષક લાગે છે, કારણ કે આજકાલ 10 પાસ માટે 30 હજારની નોકરી મેળવવી ઘણી મુશ્કેલ બલકે અશક્ય લાગે છે. ભરતી થયેલા યુવાનો લશ્કરી શિસ્ત,શસ્ત્ર ઉપયોગી અને માર્શલ આર્ટની તાલીમ લેશે. નોકરીમાંથી છૂટ્યા બાદ તેઓ અન્ય સેવાઓમાં પણ જઈ શકશે. સરકારે ખાતરી આપી છે કે કેન્દ્રીય સશસ્ત્ર દળો અને પોલીસ વગેરેની નોકરીઓમાં નિવૃત્ત અગ્નિવીરને પ્રાથમિકતા મળશે.

હાલમાં સેનામાં સૈનિકની કાયમી નોકરી પણ સાડા સત્તર 17 1/2 વર્ષની છે. પરંતુ તેને આજીવન પેન્શન તેમજ અન્ય તમામ સુવિધાઓ મળતી રહે છે. આ યોજના આટલી સારી દેખાતી હોવા છતાં યુવાનો શા માટે તેનો વિરોધ કરી રહ્યા છે, તે મોટો પ્રશ્ન છે અને સમજવો જરૂરી છે.

તેનું સૌથી હિંસક સ્વરૂપ બિહારમાં જોવા મળી રહ્યું છે. ટ્રેનોને આગ લગાડવામાં આવી રહી છે. કોઈ કોઈનું સાંભળતુંજ નથી. યાદ રહે કે આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં પણ બિહાર અને યુપીમાં રેલ્વેમાં સરકારી નોકરી માટે ઈચ્છુક યુવાનોએ હિંસક પ્રદર્શન કર્યું હતું.

જ્યાં પ્રદર્શનો થઈ રહ્યા છે, આ મોટે ભાગે એવા રાજ્યો છે, જ્યાં સેનામાં સૌથી વધુ ભરતી થાય છે, જ્યાં અન્ય રોજગારીની તકો ઓછી છે અને જ્યાં સેનાની નોકરી એ દેશની સેવાની સાથે ચોક્કસ નોકરીની ગેરંટી પણ છે, જેમાં માનસિક શાંતિ છે અને તે સામાજિક પ્રતિષ્ઠા પણ આપે છે. આવા રાજ્યોના યુવાનોનો એક જ પ્રશ્ન છે કે ચાર વર્ષ પછી શું?

શું તે તેની યુવાની આ રીતે રસ્તા પર કાઢશે? જો તેઓ સેના અથવા અન્ય સશસ્ત્ર દળોમાં જોડાઈ ન શકે તો તેઓ શું કરશે? કેટલાક મિલિટરી પ્રશિક્ષિત યુવાનો ખોટા રસ્તે ચડી જાય તેવી દહેશત છે. જેમના લગ્ન ચાર વર્ષની સેવા દરમિયાન થાય છે, તેમની પારિવારિક જવાબદારીઓ પણ વધશે. તેઓએ નવેસરથી જીવનની શરૂઆત કરવી પડશે. જો આવું જ ભવિષ્ય હોય તો તેણે અગ્નિવીર શા માટે બનવું જોઈએ?

અલબત્ત, સરકારની આ યોજના ફરજિયાત લશ્કરી સેવા નથી. જે સ્વીકારેછે, તેજ અગ્નિવીર બને છે. તેની સામે અન્ય વિકલ્પો પણ ખુલ્લા છે. પરંતુ જે સેવાની શરતો સાથે અસંમત છે તેને શું પ્રદર્શન કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી? આંદોલનકારી યુવાનોનું કહેવું છે કે અગ્નિપથ યોજનાની સેવા શરતો “તેમના રોજગારના અધિકારનું ઉલ્લંઘન” છે.

કામ કરવાનો અધિકાર એ ભારતીય બંધારણમાં કોઈપણ નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે. આવી સ્થિતિમાં અગ્નિપથ યોજના પર ઉભો થયેલો વિવાદ કદાચ કોર્ટમાં પણ જઈ શકે છે.

મહત્વનો પ્રશ્ન એ પણ છે કે યુવાનો સરકારી નોકરીઓ પ્રત્યે આટલા સંવેદનશીલ કેમ છે? તે તેમના માટે જીવન-મરણનો પ્રશ્ન કેમ બની જાય છે? જ્યારે દેશની કુલ વસ્તીના માત્ર 4 ટકા લોકોને જ સરકારી અથવા જાહેર ક્ષેત્રમાં નોકરી મળે છે તો તેનું એક જ કારણ છે કે સરકારી નોકરી સૌથી વધુ સુરક્ષિત છે.

સામાન્ય રીતે બિહાર અને યુપીમાં યુવાનો મોટા પાયે સેના અને અન્ય સરકારી નોકરીઓની ભરતી પરીક્ષા પાસ કરવા માટે કોચિંગ લે છે. ભૂતકાળમાં રેલવે ભરતીમાં કથિત હેરાફેરી સામે થયેલા હિંસક વિરોધ પાછળ કોચિંગ માફિયાને પણ એક કારણ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું હતું. દરેક સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષા અને તેના ફેબ્રિક સાથે તેના પોતાના નાણાકીય હિતો પણ જોડાયેલા હોય છે. આમાં કોઈપણ ફેરફાર કોચિંગ માફિયાના હિતોને અસર કરે છે,તેવો પણ આક્ષેપ છે.

તેનો અર્થ એવો પણ નથી કે યુવાનોના અવાજને નકારવામાં આવે. તેમનો વિરોધ અને માંગ વાજબી હોઈ શકે છે, પરંતુ જાહેર સંપત્તિમાં તોડફોડ કરીને, પથ્થરમારો કરીને અને તોડફોડ કરીને તેમના ગુસ્સાને યોગ્ય ઠેરવવાનો પ્રયાસ તદ્દન અસ્વીકાર્ય છે.

વિપક્ષ સોશિયલ મીડિયા માં ચમકારો કરી બેસી રહ્યા છે.રાહુલ ગાંધી આને પણ કૃષિ કાનૂનની જેમ સરકારને પરત લેવાની ફરજ પડશે તેમ છાતી ઠોકીને કહી રહ્યા છે.પરંતુ સરકાર ઉપર કોઈ સીધું દબાણ ઉભું કરી શક્યા નથી તે નોંધવું રહ્યું.
એક મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્ન એ પણ છે કે સેનામાં જ ‘અગ્નિવીર’ સાથે કેવી રીતે વ્યવહાર કરવામાં આવશે? શું તે સેકન્ડ ક્લાસ સૈનિક હશે કે પછી તેને પૂર્ણ-સમયના સૈનિક તરીકે સમાન જવાબદારીઓ અને તકો મળશે? લશ્કર તેમના પર કેટલો વિશ્વાસ કરશે? તેમને ગુપ્ત કામગીરીમાં સામેલ કરવામાં આવશે કે નહીં? આટલા ટૂંકા ગાળામાં અગ્નિવીર પોતાને સેનાના પાત્રમાં કેટલો ઢાળી શકશે? કે પછી તેનું પદ ‘હોમ ગાર્ડ’ જેવું જ રહેશે? તેના જવાબો મળવાના હજુ બાકી છે.

કેટલાક ઔદ્યોગિક ગૃહો ખાસ કરીને મહિન્દ્રા અને ટાટા ગ્રુપ આ અગ્નિ વીરોને સમાવી લેશે તેવી સાંત્વના આપી રહ્યા છે પરંતુ તેની સામે સવાલ આ થઈ રહ્યો છે કે જો તેઓ આ બાબતે ગંભીર હોય તો કેટલા સૈનિકોને આ રીતે રોજગારી આપી છે? આ ફક્ત સરકારના દબાણ વશ આપેલ નિવેદનો જણાઈ રહ્યા છે.

જો કે, આ યોજનાના સમર્થકોનું કહેવું છે કે આજે ભારતના વૈશ્વિક અને ભૌગોલિક-રાજકીય પડકારોને ધ્યાનમાં રાખીને, પ્રથમ જરૂરિયાત ભારતીય સેનાને યુવાન બનાવવાની છે. હવે મોટી સંખ્યાને બદલે નાની પણ કાર્યક્ષમ અને ટેકનિકલી કાર્યદક્ષ સેનાની જરૂરિયાત વધુ છે. ‘અગ્નિવીર’ એ દિશામાં એક મોટું અને સમયસરનું પગલું છે તેમ સરકાર નો મક્કમ મત છે.

ભવિષ્યમાં જેઓ સેનાની અપેક્ષા મુજબ નહીં હોય તેમને બહારનો રસ્તો બતાવવો સરળ બનશે. કારણ કે સેના એ દેશની સેવાનું માધ્યમ છે અને કાયમી નોકરીની ગેરંટી નથી. હવે સામસામે લડવાને બદલે ટેક્નોલોજી પર યુદ્ધ લડાઈ રહ્યા છે. આપણે એ પ્રમાણે ભારતીય સેના બનાવવાની છે. જો કે આ સમગ્ર યોજના અંગે સેનામાં પણ બે પ્રકારના મંતવ્યો છે.
જ્યારે એક વર્ગ તેને ભારતીય સૈન્યની કાર્યશૈલી અને ક્ષમતામાં તાત્કાલિક પરિવર્તનના સંકેત તરીકે જુએ છે, તો બીજો વર્ગ તેને લશ્કરના મૂળભૂત માળખા અને ફેબ્રિક સાથે ખતરનાક છેડખાની તરીકે જુએ છે, જેના ઘણા વિપરીત પરિણામો પણ આવી શકે છે.

‘અગ્નિપથ’ પર પણ રાજનીતિ થઈ રહી છે. વિપક્ષે મોદી સરકારના ઈરાદા પર સવાલ ઉઠાવ્યા છે અને કહ્યું છે કે ખર્ચ ઘટાડવાનું લક્ષ્ય માત્ર સેના જ કેમ છે? પ્રશ્નો ઘણા છે. પરંતુ હાલમાં તો અગ્નિપથ યોજનાનો માર્ગ શરૂઆતમાં જ ગૂંચવાતો જણાય છે. આ યોજના ભારતીય સેનાને કેટલી કાર્યક્ષમ બનાવશે તે તો ચાર વર્ષ પછી જ ખબર પડશે.
જો કે યોજનાની ખામીઓ વિશે ચર્ચા કરી શકાય છે, પરંતુ તેના વિરોધમાં હિંસા ટાળવી રહી. કૃષિ કાયદાઓની જેમ, સરકાર માટે બોધપાઠ એ છે કે આવી કોઈ પણ મહત્વાકાંક્ષી યોજનાને અમલમાં મૂકતા પહેલાં, વ્યાપક લોક અભિપ્રાય અને સમયસર શંકાઓને દૂર કરવી જરૂરી છે.

શીખ સમુદાય સિવાય લઘુમતીની અને ખાસ કરીને મુસલમાનોની સંખ્યા આમ પણ સૈન્યમાં ત્રણેય પાંખો માં ઘણી જ ઓછી છે અને હવે આ નવી ભરતીમાં પણ તેમની ટકાવારી તેમની વસ્તી ની સંખ્યાની સાપેક્ષે ઘણી જ ઓછી હશે, તેમાં કોઈ શંકા નથી.

એક શંકા વ્યાપક પણે સમાજમાં તથા બુદ્ધિજીવીઓમાં ચર્ચાઈ રહી છે તે આ છે કે, આ અગ્નિવીર ચાર વર્ષ પછી 75% પરત આવશે તે કરશે શું? વ્યાપક અધિકૃત સૈન્ય તાલીમ મેળવ્યા બાદ બેરોજગારી ના લીધે શું તેઓ અસામાજિક પ્રવૃત્તિઓમાં નહીં લાગી જાય? આરએસએસ,ભાજપ અને આ સરકારનો ઇતિહાસ જોતાં તેઓ આનો દુરુપયોગ લઘુમતી, ખાસ કરીને મુસ્લિમોના સામૂહિક નરસંહારમાં તો નહીં કરે તેની શું ખાત્રી?પ્રવર્તમાન સામાજિક ધ્રુવીકરણ ની પરિસ્થિતિ જોતાં આ બધા સવાલો ઘણા જ મહત્વના છે અને તેની ગંભીર નોંધ લેવી રહી..

લેખકઃ નિવૃત્ત મુખ્ય ઈજનેર ગેટકો
9925212453
mgvgetco@yahoo.co.in