“જેવી મને ખબર પડી કે મેતેઈ સમાજનું ટોળું મારા ગામ પર હુમલો કરી રહ્યું છે અને ઘરોને આગ લગાડી રહ્યું છે, હું મારા પરિવાર અને કેટલાક લોકો સાથે ભાગી ગઈ. પરંતુ ટોળાએ મને પકડી લીધી અને મારા પાડોશીઓ અને પુત્રોને મારી નાખ્યા. પછી ટોળાએ મને મારા કપડાં ઉતારવાનું કહ્યું. તે મારા પર બળાત્કાર કરવાની વાત કરી રહ્યો હતો પરંતુ કરી ન શક્યો. અલબત્ત તેણે મારી સાથે ઘણા શરમજનક કૃત્યો કર્યા.”
ઉપર લખેલું નિવેદન મણિપુરના કંગાકોપી જિલ્લામાં રહેતી ૪૨ વર્ષીય મહિલાનું છે જે ૪ મે, ૨૦૨૩ના રોજ એક હૃદયદ્રાવક અને શરમજનક ઘટનાનો ભોગ બની હતી, જેનો વીડિયો છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં સોશિયલ મીડિયા પર વાયરલ થયો હતો. આ વીડિયો વાયરલ થતાંની સાથે જ છેલ્લા અઢી મહિનાથી ચાલી રહેલી મણિપુર હિંસા અને ત્યાંના લોકોનો આક્રંદ, અને તેમની વેદના હવે ક્યાંકને ક્યાંક સત્તા પર બેઠેલા મુખિયાના કાને પડી અને તેમણે પોતાની જીભને કષ્ટ આપીને મણિપુર હિંસા પર પોતાના વિચારો વ્યક્ત કર્યા. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે ૪ મેના રોજ થયેલા આ અકસ્માતની એફઆઈઆર પણ તરત જ તૈયાર કરવામાં આવી હતી, પરંતુ વીડિયો વાયરલ થયા બાદ બે મહિના બાદ જે તે પોલીસે ૧ ગુનેગારની ધરપકડ કરી હતી. આ એક વિચિત્ર કરૂણાંતિકા છે કે જ્યાં સુધી દર્દ, ચીસો, ક્રૂરતા અને અત્યાચારની ચીસો નથી પડતી ત્યાં સુધી સરકાર અને વહીવટીતંત્રના કપાળે સળ નથી પડતા. તે એક વીડિયો હતો જે વાયરલ થયો હતો. જરા વિચારો કે છેલ્લા અઢી મહિનાથી ચાલી રહેલી મણિપુર હિંસામાં આવી તો કેટલીય શરમજનક અને દુઃખદ ઘટનાઓ બની હશે.
મણિપુરમાં જે હિંસા થઈ રહી છે તેનું મુખ્ય કારણ સરકારની અસમર્થતા છે. વાસ્તવમાં, મુદ્દો એ છે કે મણિપુરમાં બે જૂથો વચ્ચે સંઘર્ષ છે, એક મેતાઈ જે મણિપુરમાં બહુમતીમાં છે અને બીજા નાગા અને કુકી જેઓ ત્યાં લઘુમતીમાં છે અને જેઓ અનુસૂચિત જનજાતિમાં ગણાય છે. મૈતઈ જૂથ છેલ્લા ૧૦ વર્ષથી અનુસૂચિત જનજાતિના દરજ્જાની માંગ કરી રહ્યું છે. ૧૯ એપ્રિલના રોજ, મણિપુર હાઇકોર્ટે સરકારને મૈતાઈ સમાજને એસટીનો દરજ્જો આપવા અંગે વિચારણા કરવા જણાવ્યું હતું, જે બાદ આદિવાસી જૂથોએ આ અંગે નારાજગી વ્યક્ત કરી હતી. આ ર્નિણય સામે, ઓલ ટ્રાઇબલ સ્ટૂડન્ટ્સ યુનિયન મણિપુર (એટીએસયુએમ)એ ૩ મેના રોજ એક કૂચ કરી, જ્યાં આદિવાસીઓ અને બિન-આદિવાસી જૂથો વચ્ચે અથડામણ થઈ. “ધ વાયર”ના અહેવાલ મુજબ, અસામાજિક તત્ત્વો પણ આ માર્ચમાં ઘૂસણખોરી કરી અને વાતાવરણને બગાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. મૈતઈ સમાજ દ્વારા એસટીનો દરજ્જો આપવાની માંગણી બાદ ઊભી થયેલી પરિસ્થિતિ વચ્ચે કુકી સમાજ દ્વારા પણ અલગ રાજ્યની માંગણી કરવામાં આવી હતી. અત્યાર સુધીમાં સેંકડો લોકોના જીવ ગયા છે, હજારો લોકો બેઘર બન્યા છે અને આખું મણિપુર સળગી રહ્યું છે.
ઘણા અહેવાલો પરથી જાણવા મળે છે કે વંશીય જૂથોની અથડામણ તરીકે શરૂ થયેલો આ મુદ્દો હવે ધામિર્ક અથડામણનું રૂપ પણ લઈ ચૂક્યો છે, જેમાં મણિપુરથી સતત ચર્ચ અને મંદિરો તોડવાના અહેવાલો આવી રહ્યા છે. જો કે, તે વંશીય જૂથોની અથડામણ હોય કે ધામિર્ક અથડામણ હોય, બંને શાંતિ અને સલામતીની વિરુદ્ધ છે, અને બંનેના પરિણામો ભયંકર હોય છે. પ્રશ્ન એ છે કે લોકશાહી સમાજમાં આટલા લાંબા સમય સુધી બે જૂથો વચ્ચે આટલો ઉગ્ર સંઘર્ષ કેવી રીતે થઈ શકે? સરકાર આ સંઘર્ષને રોકવામાં કેમ નિષ્ફળ રહી છે? સરકારનું વલણ કેમ ઘણું ધીમું છે? જૂથોમાં આટલી બધી નફરત અને ધ્રુવીકરણ કેવી રીતે ઊભું થયું?
આ સવાલો પર વિચાર કરીએ તો સ્પષ્ટ થાય છે કે સરકાર આ હિંસા રોકવામાં સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ રહી છે. એવું લાગે છે કે એક રાજ્યના લોકોને પોતાના રાજકીય ફાયદા માટે સંપૂર્ણપણે અવગણવામાં આવ્યા છે, અને તેમની સમસ્યાઓ લાંબા સમયથી શાંત રાખવામાં આવી રહી છે, પરંતુ આ ડબલ એન્જિન સરકારની આ બિલાડી અને ઉંદરની રમત ક્યાં સુધી ચાલશે? મણિપુરમાં પરિસ્થિતિ કાબૂ બહાર થતાં જ વડાપ્રધાનને નિવેદન આપવું પડ્યું, મણિપુરના મુખ્યમંત્રીને પણ કેટલાક પગલાં લેવા પડ્યા, જેના કારણે મેતાઈ વર્ગમાં નારાજગી જોવા મળી રહી છે. નોંધનીય છે કે મણિપુરમાં ભાજપને મૈતાઈના બહુમતી જૂથનું સમર્થન છે. આ જ કારણ છે કે મુખ્યમંત્રી એન.બિરેન સિંહ કોઈ નક્કર પગલાં લઈ શક્યા નથી. મણિપુરના મુખ્યમંત્રી એન. બિરેન સિંહની નીતિઓ અને નિવેદનો દર્શાવે છે કે તેઓ ઓળખની રાજનીતિથી ઉપર ઊઠી શકતા નથી. આ સમગ્ર મામલે સિંહનું વ્યક્તિત્ત્વ વધુ વિવાદાસ્પદ બન્યું છે. રાજકીય વિશ્લેષકો કહે છે કે જાેે બિરેન સિંહના સ્થાને ઓછા વિવાદાસ્પદ નેતાની નિમણૂક કરવામાં આવે તો નાગરિક સમાજના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા આંતર-વંશીય સમાધાન અને શાંતિની પહેલને ગંભીરતાથી શરૂ કરવાની તક મળશે.
પરંતુ બીજી તરફ, મણિપુરનો આખો મુદ્દો આપણને બીજી મહત્ત્વની હકીકત તરફ ખેંચે છે કે આપણો દેશ અનેક સાંસ્કૃતિક અને ધામિર્ક જૂથો ધરાવતો દેશ છે. વ્યક્તિગત અધિકારોની સાથે સાથે ધામિર્ક અને સાંસ્કૃતિક જૂથોના અધિકારોની પણ ખાતરી આપવી ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તેને કોઈ પણ રીતે અવગણી શકાય નહીં. એ અફસોસની વાત છે કે બહુ-ધામિર્ક અને સાંસ્કૃતિક જૂથોના અધિકારોના રક્ષણની ખાતરી આપવા માટે આપણી પાસે કોઈ ખાસ વ્યવસ્થા નથી. ન તો તેને ચર્ચાનો વિષય બનાવવામાં આવી રહ્યો છે, બલ્કે તેનાથી વિપરીત, યુસીસીના અમલીકરણ પર વિચાર કરવામાં આવી રહ્યો છે. જે સરકારનો ઇરાદો દર્શાવે છે કે તે હજુ પણ ભારત જેવા બહુ-સાંસ્કૃતિક અને ધામિર્ક જૂથો ધરાવતા દેશની નાજુકતાને સમજી શકતી નથી, અથવા કદાચ સમજવા માંગતી નથી. વાસ્તવિકતા એ છે કે અહીંની વિવિધતાનો ભારતીય રાજકારણમાં ઘોર દુરુપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં વર્તમાન શાસક પક્ષ અગ્રણી છે. જેનો તેમને ફાયદો પણ થયો, હવે એ કેવી રીતે શક્ય છે કે જે આગ પર તેઓ પોતાનો રાજકીય રોટલો શેકી રહ્યા છે તેને ઓલવવાની ચિંતા કરે, બલ્કે તેઓ આ આગને તીવ્ર કરવા માગે છે. આ આગ પર રાજકીય રોટલા શેકવાની લૂંટે ક્યારેય કોઈ પક્ષને ભારતની વિવિધતાની સુરક્ષા અને સ્થિરતા માટે ગંભીરતાથી આયોજન કરવાની તક આપી નથી. પરંતુ મણિપુરની હિંસાએ ફરી એકવાર સરકારને આ દિશામાં વિચારવાની તક આપી છે. સરકારે ભારતની આ વિવિધતાને સમજવી જોઈએ, તેને ચર્ચાનો વિષય બનાવવો જોઈએ અને આ અંગે યોગ્ય કાયદો બનાવવો જોઈએ. •••
